30 χρόνια Σοβιετικής Επιστήμης (1947)
Του Σεργκέι Ιβάνοβιτς Βαβίλοφ, Προέδρου της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ
Η μετάφραση έγινε από τα αγγλικά: Vavilov, S., Thirty years of Soviet science. Synthese 6, 318–329, 1947.
1η ελληνική μετάφραση για το Engineering & Socialism: Αντώνης Ευθυμιάτος, φοιτητής Ηλεκτρολόγος Μηχανικός στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
Του Σεργκέι Ιβάνοβιτς Βαβίλοφ, Προέδρου της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ[1]
Προκειμένου να καταλάβουμε πραγματικά και να εκτιμήσουμε τις εκτεταμένες αλλαγές που έχουν συμβεί στην επιστήμη κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, είναι πολύ σημαντικό να κοιτάξουμε πίσω στο παρελθόν και να το συγκρίνουμε με το παρών, τη στιγμή που η χώρα μας και μαζί της ολόκληρος ο προοδευτικός κόσμος γιορτάζουν την 30ή επέτειο της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης.
Κατά τη διάρκεια των τριών δεκαετιών από τις μέρες του Οκτώβρη της Σοβιετικής Επανάστασης το 1917, βαθιές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές έχουν συντελεστεί, ιστορικά γεγονότα έχουν εκτυλιχθεί στην επικράτεια της πρώην Ρωσικής αυτοκρατορίας που έχουν αλλάξει θεμελιακά τη ζωή του κράτους. Η ιστορία της ανθρωπότητας δεν είχε ποτέ ξαναβρεθεί μπροστά σε έναν τέτοιο επαναστατικό μετασχηματισμό στην ανάπτυξη της κοινωνίας, όπως αυτόν από την παλιά Ρωσία σε ένα σοσιαλιστικό κράτος, σε μια δεμένη οικογένεια αδελφωμένων ανθρώπων.
Στη Σοβιετική Ένωση, τα οξυδερκή συμπεράσματα και οι προγνώσεις αναφορικά με την ανάπτυξη της κοινωνίας που περιέχονται στις διδασκαλίες των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν και Στάλιν, ξεκίνησαν να εκπληρώνονται.
Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, μια επιστημονική ιδέα –η επιστημονική θεωρία του Μαρξισμού-Λενινισμού– ήταν συνειδητά φτιαγμένη να γυρίσει προς τα μπροστά την ανάπτυξη ενός αχανούς κράτους. Για πρώτη φορά, ένας λαός πολλών εκατομμυρίων έγινε ενεργός, συνειδητός συμμέτοχος σε μια μεγάλη κοινωνική, επιστημονικά θεμελιωμένη διαδικασία.
Ταυτόχρονα, η επιστήμη σε όλες τις πλευρές της δε μπορούσε παρά να σχεδιαστεί μέσα σε αυτή την ισχυρή, καθολική τάση της ιστορίας. Έχει ήδη αποφασιστικά μετασχηματιστεί κατά τη διάρκεια αυτών των 30 χρόνων –και όχι μόνο σε εμβέλεια, ποιότητα και επιστημονικό περιεχόμενο. Διατηρώντας όλες τις καλύτερες παραδόσεις της προεπαναστατικής ρωσικής επιστήμης, έχει επιπλέον αποκτήσει χαρακτηριστικά εσωτερικά και μοναδικά της σοβιετικής επιστήμης.
Στην καπιταλιστική κοινωνία, η επιστήμη είναι στην υπηρεσία των συμφερόντων της άρχουσας μειοψηφίας, προκειμένου να προάγει αντιλαϊκούς στόχους. Αντιδραστικές δυνάμεις αναζητούν, ψάχνουν να στρέψουν την επιστήμη ενάντια στην ανθρωπότητα, να την κάνουν όργανο ληστρικών πολέμων, αδίστακτων προσαρτήσεων και υποδούλωσης των εθνών.
Στην ΕΣΣΔ –τη χώρα που θριαμβεύει ο σοσιαλισμός– η επιστήμη είναι τοποθετημένη (ταγμένη) στην υπηρεσία του λαού, ο οποίος με επιτυχία οικοδομεί τη νέα κοινωνία. Τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Σοβιετικής Επιστήμης την καθιστούν μια γνήσια επιστήμη του λαού.
Κατά τα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας, η επιστήμη μας σημείωσε ήδη πρωτόγνωρη ανάπτυξη. Αυτή είναι η πραγματικά προοδευτική επιστήμη, η οποία, όπως είπε ο Ι. Στάλιν, «δεν κρατάει τον εαυτό της περιχαρακωμένο μακριά από το λαό, αλλά είναι προετοιμασμένη να υπηρετεί το λαό και να μεταβιβάζει σ’ αυτόν όλα τα πλεονεκτήματα της επιστήμης, και που δεν υπηρετεί το λαό κάτω από τον καταναγκασμό, αλλά εθελοντικά και πρόθυμα». Είναι μια επιστήμη που ανοίγει τις πόρτες της στις δυνάμεις του νέου, που έχει το κουράγιο να ρίξει στη θάλασσα παλιές (παρωχημένες) αντιλήψεις και απόψεις όταν αυτές απαρχαιώνονται, δημιουργώντας νέες παραδόσεις, νέα πρότυπα και νέες στάσεις που συμφωνούν με τις απαιτήσεις της ζωής. […]
Πάνω σε νέες γραμμές
Η θύελλα η οποία έβαλε ένα τέλος στο παρελθόν και έθεσε τα θεμέλια μιας νέας ζωής τελικά ξέσπασε στη Ρωσία τον Οκτώβρη του 1917.
Η επιστήμη έγινε για τη νικηφόρα Επανάσταση ένα όργανο για τη σταθεροποίηση της νίκης της και την περεταίρω ανάπτυξη του νέου συστήματος. Ήταν ουσιώδες αμέσως να τεθεί το ζήτημα της ανόδου του γενικού πολιτιστικού επιπέδου του λαού και να μπει ένα τέλος στον αναλφαβητισμό του πληθυσμού, που κληρονομήθηκαν από το παρελθόν. Αυτό, πρώτα και κύρια, σήμαινε να υπάρχουν σχολεία όλων των ειδών: πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και ανώτερα. Δεν υπήρχαν αρκετοί δάσκαλοι και καθηγητές και αυτοί έπρεπε να εκπαιδεύονται σε μεγάλη κλίμακα. Αυτό απαιτούσε η επιστήμη. Ήταν επιτακτικό, όσο το δυνατόν γρηγορότερα, να ανέβει η παραγωγικότητα της εργασίας, να βρεθούν και να χρησιμοποιηθούν νέες παραγωγικές δυνάμεις και να βελτιωθούν και πολλαπλασιαστούν τα μέσα παραγωγής. Ινστιτούτα και εργαστήρια έπρεπε να χτιστούν και να εξοπλιστούν σύμφωνα με τις προδιαγραφές, με τις νέες απαιτήσεις.
Ενώ η φυσική επιστήμη και η τεχνολογία, οι οποίες είχαν διεξοδικά μελετηθεί και επεξεργαστεί προηγουμένως, στην προεπαναστατική εποχή, μπορούσαν άμεσα να υπηρετήσουν την προώθηση του γιγαντιαίου σκοπού της οικοδόμησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας, τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά όσον αφορά τις ανθρωπιστικές επιστήμες, την επιστήμη της κοινωνίας.
Η φιλοσοφία, η ιστορία, τα οικονομικά, η νομική και άλλα πεδία των ανθρωπιστικών επιστημών απαιτούσαν άμεση και εξονυχιστική αναθεώρηση. Οι διάφορες ιδεαλιστικές φιλοσοφίες που επικρατούσαν στις έδρες και τα τμήματα των πανεπιστημίων ήταν όλες ολοφάνερα εχθρικές προς την επαναστατική συνείδηση. Η Σοσιαλιστική Επανάσταση είχε μεγαλώσει και αναπτυχθεί πάνω στη βάση μιας ολοκληρωτικά διαφορετικής φιλοσοφίας, τη φιλοσοφία του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Κατά συνέπεια, στην επιστήμη μπήκε μπροστά μια μακροχρόνια μάχη ανάμεσα σε κοσμοαντιλήψεις.
Από την πρώτη στιγμή της Σοβιετικής εξουσίας, οι επιστήμονες συνειδητοποίησαν ότι η επιστήμη είχε μπει σε μια ολοκληρωτικά νέα φάση ανάπτυξης. Στο Σοβιετικό σοσιαλιστικό κράτος, η επιστήμη σταμάτησε να είναι μια ιδιωτική ή «φιλανθρωπική» κοινωνική επιχείρηση και άρχισε να προσλαμβάνει έναν ολοένα και περισσότερο καθορισμένο ρόλο ως μια σημαντική κρατική υπόθεση για την οποία το Κομμουνιστικό Κόμμα και η Σοβιετική Κυβέρνηση έδιναν ιδιαίτερη προσοχή.
Οι ηγέτες του Κόμματος και οι δύο μεγαλύτερες προσωπικότητες στην παγκόσμια επιστήμη, ο Λένιν και ο Στάλιν, συγχώνευσαν οργανικά την προοδευτική επιστημονική σκέψη με την πρακτική ζωή του λαού, με την υπόθεση της οικοδόμησης του Κομμουνισμού. Για τον Λένιν και τον Στάλιν, η επιστήμη ήταν πάντα πρώτα και κύρια ένα όργανο για το μετασχηματισμό της ανθρώπινης κοινωνίας, ένα όπλο της πάλης των εργαζομένων ενάντια στο ζυγό της αντίδρασης, ενάντια στις επιβιώσεις του καπιταλισμού, για την άνοδο του ανθρώπου σε ένα νέο υψηλό μέγιστο [peak] κοινωνικής ανάπτυξης. Γι’ αυτό το λόγο, οι ηγέτες μας πάντα παρότρυναν για στενότερους δεσμούς μεταξύ της επιστήμης και των ζωτικών καθηκόντων της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, υπηρετώντας το στόχο της ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας.
Οι περισσότεροι επιστήμονες, παλιοί και νέοι, συνειδητοποίησαν τη σημασία της μεγάλης κοινωνικής επανάστασης και εκτίμησαν πλήρως τις προοπτικές που είχαν ανοίξει για την επιστήμη. Αυτοί οι επιστήμονες γρήγορα ξεκίνησαν να προσαρμόζουν τη δουλεία τους στις νέες συνθήκες.
Ο Λένιν και ο Στάλιν προσωπικά βοήθησαν να σταθεί η Σοβιετική επιστήμη σε νέες βάσεις, χρεώνοντας τους επιστήμονες με συγκεκριμένα, πρακτικά επιστημονικά καθήκοντα των οποίων η εκτέλεση ήταν ουσιώδης για την αναμόρφωση και ανόρθωση της εγχώριας βιομηχανίας και αγροτικής παραγωγής.
Πάνω απ’ όλα, η νέα κατάσταση της επιστήμης αποκάλυψε μια ριζική αλλαγή στη στάση της Σοβιετικής κυβέρνησης (σε αντίθεση με εκείνη της τσαρικής κυβέρνησης) ως προς το ρόλο της επιστημονικής έρευνας στη ζωή του κράτους. Αμέσως μετά την Επανάσταση, η Σοβιετική κυβέρνηση δημιούργησε πολύ απτές και ευρείες ευκαιρίες για την οργάνωση μεγάλων ερευνητικών ινστιτούτων ανεξάρτητων από τα ανώτατα εκπαιδευτικά Ιδρύματα και την Ακαδημία. Μέσα σε λίγα χρόνια είχε στηθεί ένα ολοκληρωτικά νέο δίκτυο επιστημονικών ινστιτούτων και ειδικών ερευνητικών κέντρων. Το πρώτο από αυτά ήταν το Ινστιτούτο Φυσικής στη Μόσχα, με επικεφαλής τον P. Lazarev. Ύστερα το Ινστιτούτο Τεχνικής Φυσικής με επικεφαλής τον A. Joffe και το Κρατικό Ινστιτούτο Οπτικής που ιδρύθηκε στην Πετρούπολη. Αμέσως μετά από αυτό, οργανώθηκε το Κεντρικό Ινστιτούτο Αερο-υδροδυναμικής στη Μόσχα ή «TSAGI», με τους N. Zhukovsky και S. Chaplygin ως εμπνευστές. Η Χημεία, η Βιολογία, η Γεωλογία και άλλα επιστημονικά πεδία απέκτησαν, το ίδιο σύντομα, τα δικά τους εξειδικευμένα μεγάλα ερευνητικά κέντρα.
Παλαιότερα, μικρά εργαστήρια λειτουργούσαν από ιδιώτες Ακαδημαϊκούς, και τα διάφορα μουσεία και ερευνητικοί τομείς γρήγορα μεγάλωσαν μέσα σε μεγάλα ινστιτούτα γενναιόδωρα επανδρωμένα και εξοπλισμένα και χρεωμένα με νέα καθήκοντα. Το παλιό φυσικο-μαθηματικό εργαστήριο, για παράδειγμα, έγινε το Φυσικο-Μαθηματικό Ινστιτούτο, το οποίο τα πρώτα χρόνια, είχε επικεφαλής τον ακαδημαϊκό Steklov.
Η Σοβιετική κυβέρνηση έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στις ανώτερες σχολές. «Μπορούμε να οικοδομήσουμε τον Κομμουνισμό», είπε ο Λένιν στην ομιλία του στο 3ο Πανρωσικό Συνέδριο της Κομμουνιστικής Ένωσης Νεολαίας της Ρωσίας στις 2 Οκτώβρη 1920, «μόνο πάνω στο σύνολο της γνώσης, των οργανώσεων και ινστιτούτων, μόνο πάνω στο απόθεμα των ανθρώπινων δυνάμεων και μέσων που μας άφησε η παλιά κοινωνία. Μόνο από τη ριζικά αναμορφωμένη δουλειά καθοδήγησης, οργάνωσης και εκπαίδευσης της νεολαίας θα είμαστε ικανοί να διασφαλίσουμε ότι το αποτέλεσμα των προσπαθειών της νέας γενιάς θα είναι η δημιουργία μιας κοινωνίας διαφορετικής από την παλιά κ.λπ., της Κομμουνιστικής κοινωνίας»[2].
Νέες σχολές ανώτερης εκπαίδευσης ξεπήδησαν σε ολόκληρη τη χώρα. Απαιτούνταν ειδικοί με κάθε κόστος και η εκπαίδευσή τους ξεκίνησε σε ευρεία κλίμακα. Δίπλα δίπλα με τις συνηθισμένου τύπου ανώτερες σχολές, ειδικά σύντομα μαθήματα στήθηκαν γι’ αυτό το σκοπό.
Τα πρώτα χρόνια της Σοβιετική εξουσίας, τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου και της πάλης ενάντια στην ξένη επέμβαση ξεχώρισαν ως ειδική περίοδος στη Σοβιετική επιστήμη. Για αρκετά χρόνια η Σοβιετική Ρωσία ήταν πρακτικά αποκομμένη από τον υπόλοιπο κόσμο, περικυκλωμένη από έναν εχθρικό καπιταλιστικό δακτύλιο. Η χώρα δε λάμβανε πρόσφατα επιστημονικά βιβλία ή περιοδικά, ούτε και επιστημονικό εξοπλισμό από το εξωτερικό. Για κάποια χρόνια η Σοβιετική επιστήμη ήταν απομονωμένη. Και παρόλη αυτή την προσπάθεια και τις πιο ασυνήθιστες συνθήκες, η δημιουργική δουλειά αναπτύχθηκε πιο ενθουσιωδώς και ενεργητικά απ’ ό,τι τα χρόνια πριν την Επανάσταση. Ήταν εκείνες τις μέρες που οι σοβιετικοί ηλεκτρολόγοι μηχανικοί, με επικεφαλής τον G. Krzhizhanovsky, και δρώντας με τις οδηγίες του Λένιν, επεξεργάστηκαν το διάσημο Σχέδιο GOELRO για τον εξηλεκτρισμό της Ρωσίας. Ο Στάλιν το αποκάλεσε ένα αριστοτεχνικό περίγραμμα ενός πραγματικά συντονισμένου και αποτελεσματικού κρατικού οικονομικού σχεδίου. Είπε ότι ήταν η μόνη μαρξιστική προσπάθεια εκείνης της περιόδου να δοθεί μια τεχνική-παραγωγική βάση στην οικονομικά καθυστερημένη Ρωσία για το σοβιετικό οικοδόμημα -το μόνο δυνατό θεμέλιο υπό εκείνες τις περιστάσεις. Αυτό το απαράμιλλο καθήκον βρήκε επιτυχημένη λύση κάτω από τις νέες συνθήκες.
Άλλο παράδειγμα. Πριν την Επανάσταση, η Ρωσία δεν είχε πρακτικά ειδικούς στο πεδίο των οπτικών οργάνων. Όποια εργαστήρια οπτικών οργάνων υπήρχαν στη χώρα ήταν απλώς μικρά παραρτήματα ξένων εταιριών. Κάτω από τις νέες συνθήκες, δεν πέρασε πολύς χρόνος πριν η χώρα των Σοβιέτ εκπαιδεύσει τους δικούς της σχεδιαστές οπτικών και ξεπεράσει τις δυσκολίες που εμπλέκονται στην κατασκευή οπτικών φακών κ.λπ. Μέσα σε περίπου 10 χρόνια, η Σοβιετική Ένωση δεν έκανε πια εισαγωγές οπτικών φακών.
Η χημική βιομηχανία έκανε αξιοσημείωτη πρόοδο. Η δουλειά του Σοβιετικού χημικού S. Lebedev προσλαμβάνει, τώρα, παγκόσμια φήμη, οι έρευνές του έκαναν δυνατή την κατασκευή συνθετικού καουτσούκ σε βιομηχανική κλίμακα.
Σε διάκριση με το παρελθόν, η συλλογική προσπάθεια μεταξύ επιστημόνων και ερευνητών, που δούλευαν όχι χωριστά, αλλά σε ολόκληρες ομάδες, άρχισε να είναι πλατιά πρακτική στην ΕΣΣΔ. Αυτή η ομαδική δουλειά τούς επέτρεψε να αντιμετωπίζουν μεγάλα, σύνθετα προβλήματα που απαιτούν πολλές ώρες δουλειάς τέτοια που μέχρι πρότινος αψηφούσαν το μοναχικό ερευνητή. Την ίδια στιγμή, η Σοβιετική επιστήμη από την αρχή προσέφερε παραδείγματα ατομικά παρμένων ερευνών μεγάλης σημασίας και υπεροχής. Για παράδειγμα, ο νεαρός φυσικός (τώρα Ακαδημαϊκός) D. Skobeltsin πρότεινε μια νέα και πολύ παραγωγική μέθοδο για τη μελέτη στοιχειωδών φορτισμένων σωματιδίων. Αυτή η μέθοδος επέτρεψε στο Σοβιετικό επιστήμονα να δώσει μια πρώτη εντελώς γραφική και πειστική απόδειξη της ύπαρξης κοσμικών ακτίνων.
Η Σοβιετική επιστήμη είχε αποκτήσει δύναμη, συγκέντρωσε τις δυνάμεις της‧ήταν πλέον σε θέση να αντιμετωπίσει νέα προβλήματα μεγάλης σπουδαιότητας για το κράτος.
Τα χρόνια της μεγάλης προσπάθειας οικοδόμησης
Κατά τη διάρκεια των πρώτων 10 χρόνων της Σοβιετικής εξουσίας, η πολιτικά νικηφόρα Επανάσταση έπρεπε να υπερασπιστεί τον εαυτό της με το όπλο στο χέρι ενάντια σε εσωτερικούς και ξένους εχθρούς. Έπειτα ήρθε η περίοδος της αποκατάστασης της εθνικής οικονομίας. Η επιστήμη, η οποία αναπτυσσόταν ραγδαία, ήταν ικανή ξανά και ξανά να δώσει συγκεκριμένη βοήθεια για την αποκατάσταση της βιομηχανίας, των μεταφορών και της αγροτικής παραγωγής της χώρας. Αλλά η επιστημονική πρόοδος, εκείνη την περίοδο, ήταν ακόμα ανισόμετρη και, μερικές φορές, ασταθής. Η επιστήμη δεν είχε γίνει ακόμα σχεδιασμένη την πρώτη σοβιετική δεκαετία.
Στο 14ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος το Δεκέμβρη του 1925, ο Στάλιν προώθησε το σύνθημα της εκβιομηχάνισης της χώρας. «Η μετατροπή της χώρας μας από αγροτική σε βιομηχανική χώρα ικανή να παράγει τα μηχανήματα που χρειάζεται με τις δικές τις προσπάθειες -αυτή είναι η ουσία, η βάση τής γενικής μας γραμμής», είπε ο Στάλιν. Το έθνος μπήκε σε μια περίοδο επίπονης προσπάθειας.
Αρχικά, έπρεπε να λυθεί το δύσκολο καθήκον της δημιουργίας βαριάς βιομηχανίας στην ΕΣΣΔ. Για να επιτευχθεί ανεξαρτησία από τον καπιταλιστικό κόσμο ήταν ουσιώδες να γίνουν τεχνικά έργα μεγάλων μηχανημάτων και εργαλειομηχανών, εργοστάσια σιδήρου και χάλυβα, ηλεκτρολογικά εργοστάσια.
Παράλληλα με τις βιομηχανικές εξελίξεις, στην παραδοσιακή αγροτική μας χώρα, έπρεπε να ληφθούν επείγοντα μέτρα για την άνοδο της παραγωγικότητας της αγροτικής παραγωγής.
Το 1ο Πεντάχρονο Πλάνο (Σχέδιο) του Στάλιν εγκρίθηκε και υιοθετήθηκε τον Απρίλη του 1929. Αυτό το τεράστιο πρόγραμμα εκπληρώθηκε μέσα σε 4 χρόνια.
Η μετάβαση σε ένα σύστημα συνεκτικών εθνικών οικονομικών σχεδίων (πλάνων) που καλύπτουν περιόδους χρόνων εισήγαγε μια νέα εποχή στη Σοβιετική επιστήμη και τεχνολογία. Οι ανάγκες του κράτους αναπόφευκτα παρακινούσαν την επιστήμη να μεταβεί σε σχεδιασμένες (προγραμματισμένες) γραμμές.
Τις προηγούμενες δεκαετίες, η ιδέα της σχεδιοποίησης στην επιστήμη έγινε συνήθης, φυσική και ακόμα ουσιώδης για τον Σοβιετικό επιστήμονα. Παρόλα αυτά, στο εξωτερικό αυτή η ιδέα παραμένει ένα ζήτημα πολύ θερμής συζήτησης μέχρι σήμερα. Αυτή η αποτυχία κατανόησης του ρόλου της σχεδιοποίησης στην επιστήμη είναι ριζωμένη στην ατομικιστική, ιδιωτικο-ιδιοκτησιακή φύση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Κάθε πρόοδος στην επιστήμη, κάθε νέα επιστημονική ιδέα θεωρείται στο εξωτερικό ως ιδιωτική περιουσία, επί της οποίας το κράτος δεν έχει εξουσίες και, γι’ αυτό, δε μπορεί αυτή να είναι σχεδιασμένη (σχεδιοποιημένη).
Από τη στιγμή που η επιστήμη μας στράφηκε στην υπηρεσία του λαού και του κράτους, ο σχεδιασμός της έγινε επιτακτικός. Αυτό είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της επιστήμης στη σοσιαλιστική κοινωνία. Παραπέρα, ο σχεδιασμός αγκάλιασε και την εμβέλεια της επιστήμης, π.χ. τα ινστιτούτα, το προσωπικό, τον εξοπλισμό κ.λπ. και το περιεχόμενό της, π.χ. τα πραγματικά αντικείμενα της επιστημονικής έρευνας.
Άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου ήταν η βαθμιαία αποκέντρωση της επιστήμης, η αύξηση των επιστημονικών κέντρων σε ολόκληρη τη χώρα. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, η Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ εγκαθίδρυσε έναν αριθμό υπαγμένων σε αυτή τομέων -τον τομέα της Ανατολής στο Βλαδιβοστόκ[3], τον τομέα των Ουραλίων στο Σβερντλόφσκ, τον Γεωργιανό τομέα στην Τιφλίδα, τον Αρμένικο τομέα στο Ερεβάν, τον τομέα του Αζερμπαϊτζάν στο Μπακού, και τον τομέα του Καζακστάν στην Άλμα Άτα[4]. Αυτοί οι τομείς συμπλήρωναν τις ερευνητικές εγκαταστάσεις του συστήματος των ανώτερων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τοπικά.
Ένα τρίτο χαρακτηριστικό στοιχείο της Σοβιετικής επιστήμης της περιόδου των Πεντάχρονων Πλάνων (Σχεδίων) ήταν η αξιοσημείωτη αύξηση του αριθμού των σχολών ανώτερης εκπαίδευσης και του αριθμού των φοιτητών τους.
Η προεπαναστατική Ρωσία, το 1914-1915 αριθμούσε 68 ανώτερες σχολές με εγγεγραμμένους περίπου 112.000 μαθητές. Μέχρι το 1928-1929, στο ξεκίνημα του 1ου Πεντάχρονου Πλάνου, ο αριθμός των φοιτητών είχε αυξηθεί σε περίπου 177.000 και μέχρι το 1933-1934 στο ξεκίνημα του 2ου Πεντάχρονου Πλάνου σε 504.000. Με την εφόρμηση του 3ου Πεντάχρονου Πλάνου, ο αριθμός των φοιτητών ήταν κοντά στις 603.000 -ενώ την παραμονή του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, το 1941, υπήρχαν 667.000 φοιτητές που φοιτούσαν σε περίπου 800 σχολές ανώτερης εκπαίδευσης. Έτσι, ο αριθμός των φοιτητών των Σοβιετικών ανώτερων σχολών αυξήθηκε πάνω από 4 φορές στα τρία Πεντάχρονα Πλάνα (πενταετή προγράμματα). Η ανώτερη εκπαίδευση στη Σοβιετική Ένωση είναι προσιτή τώρα σε όλους‧είναι για το λαό, με την πληρέστερη έννοια.
Κατά τη διάρκεια των Πεντάχρονων Πλάνων, ολοκληρώθηκε επιστημονικό έργο σε ένα ευρύτατο φάσμα. Εξαιτίας του τεράστιου πεδίου και της κλίμακας των διάφορων επιστημονικών ερευνών που διεξήχθησαν από τους Σοβιετικούς ανθρώπους της γνώσης, μπορούμε εδώ να δώσουμε μόνο ένα πολύ συνοπτικό και φευγαλέο περίγραμμα μερικών από αυτές που ξεχώρισαν περισσότερο.
Ιδιαίτερα αξιοσημείωτα και πρωτότυπα αποτελέσματα επιτεύχθηκαν από Σοβιετικούς μαθηματικούς, και κατά κύριο λόγο τον Ακαδημαϊκό I. Vinogradov, στη θεωρία αριθμών. Πολύ δουλεία πρακτικής σημασίας έγινε, επίσης, από σοβιετικούς μαθηματικούς-αναλυτές στη θεωρία διαφορικών εξισώσεων.
Οι φυσικές επιστήμες σημείωσαν εκτεταμένη πρόοδο στη Σοβιετική περίοδο και σήμερα αντιπροσωπεύονται στην ΕΣΣΔ από πολλά διακεκριμένα ονόματα. Ανάμεσα στις σημαντικές μελέτες που έγιναν από Σοβιετικούς φυσικούς, πρώτα πρέπει να αναφερθεί η ανακάλυψη ενός νέου τύπου σκέδασης του φωτός από τους Ακαδημαϊκούς L. Mandelstam και G. Landsberg. Αυτό το φαινόμενο, που ταυτόχρονα ανακαλύφθηκε το 1928 από τον Ινδό φυσικό Raman στην Καλκούτα, εγκαινίασε ένα νέο και πολύ μεγάλο πεδίο έρευνας, το οποίο τώρα επεξεργάζονται Σοβιετικοί χημικοί και φυσικοί.
Οι Σοβιετικοί φυσικοί ανακάλυψαν την ενδιαφέρουσα νέα ιδιότητα του υγρού ηλίου γνωστή ως «υπεραγωγιμότητα». Η θεωρία αυτού του φαινομένου διαμορφώθηκε από τον Ακαδημαϊκό L. Landau‧οι αξιοσημείωτες συνέπειές του (οι δύο ήχοι στο υγρό ήλιο) έχουν επιβεβαιωθεί από τα πειράματα του νεαρού φυσικού V. Peshkov.
Η Σοβιετική χημεία έκανε αλματώδη πρόοδο κατά τη διάρκεια των Πεντάχρονων Πλάνων. Οι έρευνες των Ακαδημαϊκών A. Favorsky και S. Lebedev έβαλαν τα θεμέλια για τη βιομηχανία συνθετικού καουτσούκ. Ο Ακαδημαϊκός A. Nesmeyanov έριξε νέο φως πάνω στη σημαντική πλευρά των οργανικών χημικών ενώσεων.
Η συλλογική εργασία, τυπική της σοβιετικής επιστήμης γενικά, βρήκε ιδιαίτερα καρποφόρες εφαρμογές στις μεγάλης κλίμακας γεωλογικές εξερευνήσεις. Η αναζήτηση για νέα αποθέματα μετάλλων και πετρελαίου, που βρίσκονται σε διαφορετικά μέρη της Σοβιετικής Ένωσης μάς έδωσε μια εικόνα της βάσης πρώτων υλών της σοβιετικής βιομηχανίας. Στη γεωγραφική εξερεύνηση, θα πρέπει να σημειωθεί η κατάκτηση των αρκτικών περιοχών, ιδιαίτερα το ηρωικό ταξίδι του S. S. “Chelyuskin”, η πτήση στο Βόρειο Πόλο που καθοδηγήθηκε από τον Ακαδημαϊκό O. Schmidt και η διάσημη ομάδα του Papanin πάνω σε έναν παρασυρόμενο από θαλάσσιο ρεύμα [προς τη Γροιλανδία] παγετώνα στο Βόρειο Πόλο.
Από την αρχή, η σοβιετική βιολογία τοποθετήθηκε στην υπηρεσία της αγροτικής παραγωγής και του φαρμάκου. Η εργασία που ξεκίνησε από τον Ακαδημαϊκό Ιβάν Παβλόφ πριν την Επανάσταση πάνω στην ανώτερη νευρική δραστηριότητα των ζώων και του ανθρώπου οδήγησε σε πολλές σημαντικές ανακαλύψεις στην ιατρική-φαρμακευτική.
Η σοβιετική τεχνολογία και μηχανική κατάφερε αναρίθμητα επιτεύγματα -τεράστιοι σταθμοί ηλεκτρικής ενέργειας, συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων υδροηλεκτρικών σταθμών στους ποταμούς Svir[5], Volkhov και Δνείπερο[6]- αυτοί οι σταθμοί έχουν εγκατεστημένη ισχύ πρωτόγνωρη για τη χώρα.
Το περιεχόμενο των κοινωνικών επιστημών εξακολουθεί να λαμβάνει θεμελιακή αναθεώρηση. Γράφτηκε μια ιστορία της ΕΣΣΔ, συντάχθηκαν ιστορίες της ρωσικής λογοτεχνίας και της λογοτεχνίας άλλων λαών στις οποίες για πρώτη φορά βρήκαν εφαρμογή νέες αρχές λογοτεχνικής ανάλυσης.
Την παραμονή του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, η Σοβιετική Ένωση καυχήθηκε για έναν πραγματικό στρατό επιστημόνων, περίπου εκατό χιλιάδων, και όλων αφοσιωμένων στην πραγματική πρόοδο της επιστήμης.
Το μέλλον της επιστήμης είναι στα χέρια των νέων και των γενναίων
Η φασιστική επίθεση στη Σοβιετική Ένωση βασίστηκε σε πολλούς εσφαλμένους υπολογισμούς. Και ένας από αυτούς ήταν η υποτίμηση της σοβιετικής επιστήμης[7]. Τα χρόνια του πολέμου ήταν μια σοβαρή δοκιμασία για τη Σοβιετική επιστήμη. Βρέθηκε αντιμέτωπη με εντελώς νέα, ποικίλα και συχνά εξαιρετικά περίπλοκα καθήκοντα, τα οποία κατέστησαν επείγοντα οι ανάγκες του μετώπου και της πολεμικής βιομηχανίας. Ταυτόχρονα, όπως όλοι οι Σοβιετικοί πατριώτες, πολλοί επιστήμονες άλλαξαν τα εργαστηριακά και ερευνητικά βιβλία με βιβλία με πολεμικά αεροσκάφη και τουφέκια.
Παρ' όλες τις δυσκολίες, η Σοβιετική επιστήμη βγήκε νικηφόρα. Τα επιτεύγματά της πήραν τη μορφή νέων τάξεων πυροβολικού, αεριωθούμενων βλημάτων, βελτιωμένων σχεδίων αεροσκαφών και κινητήρων αεροσκαφών, νέων τύπων τεθωρακισμένων και διατρητικών όπλων κατά των ναζιστικών «Tiger» και «Ferdinand». Εκφράστηκαν περαιτέρω στις επιτυχίες του Σοβιετικού ασυρμάτου, στην άψογη υπηρεσία των στρατιωτικών οπτικών συσκευών, στο γεγονός ότι η Σοβιετική πολεμική ιατρική έσωσε τις ζωές εκατοντάδων χιλιάδων τραυματισμένων ανδρών.
Κατά τη διάρκεια των χρόνων του πολέμου, η Σοβιετική επιστήμη όχι μόνο αντιμετώπισε όλες τις ανάγκες του μετώπου, της βιομηχανίας, της αγροτικής παραγωγής και της ιατρικής. Συνέχισε να αναπτύσσεται διαμέσου νέων καναλιών. Οι μεγάλες λίστες των βραβείων Στάλιν για την περίοδο του πολέμου μαρτυρούν εύγλωττα αυτό το γεγονός.
Όπως και η εποχή των Πεντάχρονων Πλάνων, ο πόλεμος έγινε επίσης ένα νέο σχολείο για τους Σοβιετικούς ανθρώπους της επιστήμης.
Κληρονόμος οτιδήποτε αξιόλογου παραδόθηκε από την προεπαναστατική Ρωσία στο πεδίο του πολιτισμού, η Σοβιετική επιστήμη αναπτύχθηκε μαζί με τη χώρα, ξεκινώντας από την Επανάσταση, περνώντας από τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου και της ξένης επέμβασης. Πέρασε μέσα από το ένδοξο σχολείο των Πενταετών Πλάνων και ατσαλώθηκε ακόμα περισσότερο στο Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο του 1941-1945. Σε τι έχει εξελιχθεί η Σοβιετική επιστήμη κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων; Έχουν γίνει βαθιές αλλαγές στις αντιλήψεις του Σοβιετικού ανθρώπου για τη φύση και την κοινωνία, οι οποίες βασίζονται στον διαλεκτικό υλισμό. Καθοδηγούμενη από το διαλεκτικό υλισμό, η Σοβιετική επιστήμη καταπολεμά αποφασιστικά όλες τις προσπάθειες στρέβλωσης της επιστήμης, όλες τις ιδεαλιστικές παρανοήσεις. Αλλά η επιστήμη του σήμερα δε μπορεί να επαναπαύεται με αυτά που έχει ήδη πετύχει. Από τη φύση της είναι δυναμική και, συνεπώς, πρέπει να προχωράει διαρκώς μπροστά.
Αυτή η συνεχής σάρωση προς τα μπροστά αντανακλάται στο προσωπικό της, το οποίο σήμερα απαριθμεί δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενους επιστήμονες, δέκα χιλιάδες από τους οποίους κατέχουν το βαθμό του Διδάκτορα της Επιστήμης, ενώ πάνω από είκοσι πέντε χιλιάδες έχουν το βαθμό του Μεταπτυχιακού (Master of Science). Αυτός ο στρατός της επιστήμης -στις τάξεις του οποίου υπάρχουν πολλοί νέοι άνθρωποι- απασχολείται τώρα με τα περίπλοκα μεταπολεμικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Σοβιετική Ένωση.
Ήταν σε αυτόν τον στρατό που στις 9 Φλεβάρη 1946, ο Ι. Ο Στάλιν απηύθυνε έκκληση να φτάσει και να υπερβεί στο κοντινό μέλλον τα επιτεύγματα της επιστήμης στο εξωτερικό. Και πολλές από τις προϋποθέσεις γι’ αυτό είναι ήδη κοντά.
Ο Β’ ΠΠ απέδειξε οριστικά στην ανθρωπότητα πόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν η επιστήμη και η τεχνολογία στην εποχή μας. Η ανάπτυξη της επιστήμης έχει δώσει στους ανθρώπους γνώση των μέσων και των δυνάμεων της φύσης, των οποίων η δύναμη και η επίδραση ισούται με εκείνη των στοιχειακών δυνάμεων της ίδιας της φύσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το ερώτημα για το ποιος κατέχει αυτή τη γνώση είναι τόσο σημαντικό. Το μέλλον βρίσκεται στα χέρια των νέων και των γενναίων. Σε προηγούμενες εποχές, μεγάλοι Ρώσοι άνθρωποι της γνώσης όπως οι Λομονόσοφ, Lobachevsky, Μεντελέγιεφ και Παβλόφ εμφανίστηκαν μεταξύ των ανθρώπων, από απομακρυσμένες περιοχές. Μόνο τη Σοβιετική περίοδο ολόκληρη η χώρα αναδεύτηκε (ανακινήθηκε) στα βάθη της. Όλα ζωντάνεψαν και στη θέση των μεγάλων αλλά μοναχικών μορφών του παρελθόντος, ισχυρές νεαρές κοόρτες εμφανίστηκαν στην επιστήμη. Έχουν μπροστά τους ένα μεγάλο και πραγματικά συναρπαστικό στόχο -να βοηθήσουν τη χώρα τους να πετύχει γρήγορα την υψηλότερη μορφή κοινωνικής ζωής- την Κομμουνιστική κοινωνία.
Αυτές οι τελευταίες τρεις δεκαετίες της Σοβιετικής εξουσίας ήταν χρόνια σταθερής ανάπτυξης και προόδου στη Σοβιετική επιστήμη. Η τέταρτη δεκαετία θα εγκαινιάσει μια εποχή στην οποία ο Σοβιετικός πολιτισμός θα ανθίσει ακόμα πιο άφθονα. Τα ιστορικά καθήκοντα του Σοβιετικού λαού, που καθοδηγείται από την ιδιοφυΐα του Ι. Στάλιν, το προβλέπουν.
[1] O Βαβίλοφ γεννήθηκε στις 24 Μάρτη 1891 στη Μόσχα. Ήταν διακεκριμένος φυσικός, με σημαντικό έργο στον τομέα της οπτικής, όπου μεταξύ άλλων ανακάλυψε –από κοινού με τον Τσερένκοφ– το φαινόμενο Βαβίλοφ-Τσερένκοφ το 1934, για το οποίο ο Τσερένκοφ βραβεύτηκε με το βραβείο Νόμπελ το 1958 (ο Βαβίλοφ είχε πεθάνει στις 25 Γενάρη 1951). Από το 1945 μέχρι το θάνατό του διετέλεσε Πρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ και από το 1946 εκλεγόταν και στο Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ. Για την πολυδιάστατη προσφορά του, τιμήθηκε δύο φορές με το Παράσημο Λένιν, τέσσερεις φορές με το βραβείο Στάλιν, ενώ ήταν κάτοχος και του Παράσημου της Κόκκινης Σημαίας της Εργασίας.
Πέραν του επιστημονικού του έργου στη φυσική, ο Βαβίλοφ διακρίθηκε για τη συμβολή του στην επεξεργασία μεθοδολογικών προβλημάτων της φυσικής, καθώς και για το σημαντικό του έργο στην ιστορία της επιστήμης. Στις πραγματείες του σε σχέση με τις βιογραφίες του Νεύτωνα, του Γαλιλαίου, του Χούιχενς, του Φαραντέι, του Λομονόσοφ, του Όιλερ και άλλων επιστημόνων με σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης, ξεχωρίζει η πρόθεσή του να εστιάσει στις μεθοδολογικές προϋποθέσεις των επιστημονικών τους επιτευγμάτων. Μελετώντας το έργο τους υπό την οπτική του διαλεκτικού υλισμού, ο Βαβίλοφ ανέλυσε τις επιστημολογικές προεκτάσεις της συμβολής καθενός εξ αυτών στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης. Αποτελεί έτσι μια ξεχωριστή περίπτωση επιστήμονα, ο οποίος, πέραν του αμιγώς επιστημονικού έργου που προσέφερε στον τομέα ειδίκευσής του, είχε πολυδιάστατη ενασχόληση με όλες τις πλευρές του οικοδομήματος της επιστημονικής γνώσης, χωρίς να παραγνωρίζει τη σημασία της ιστορικο-φιλοσοφικής προσέγγισής του. Στις προαναφερθείσες μελέτες, διακρίνεται η ενάργειά του, την οποία επέδειξε, καθώς και η διεισδυτική μαρξιστική ματιά του.
Τόσο στους κόλπους της σοβιετικής επιστημονικής κοινότητας, όσο και μεταξύ των σοβιετικών φιλοσόφων, ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένη η τάση ενασχόλησης με τα μεθοδολογικά ζητήματα των επιμέρους επιστημών. Η τάση αυτή ξεπρόβαλε ως ανάγκη αφενός εξαιτίας των προβλημάτων που έθετε η ίδια η ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης και αφετέρου ως προσπάθεια να εγκολπωθούν η μέθοδος και τα πορίσματα της μαρξιστικής φιλοσοφίας στο θεωρητικό οπλοστάσιο των σοβιετικών επιστημόνων. Από την άποψη αυτή είναι χαρακτηριστική η παρότρυνση του Βαβίλοφ προς τους σοβιετικούς επιστήμονες να εντρυφήσουν στο διαλεκτικό υλισμό και να αναζητήσουν εκεί τα εργαλεία για τις εννοιολογικές υπερβάσεις που απαιτούνται για να ξεπεράσουν την επίδραση της μεταφυσικής και ιδεαλιστικής σκέψης, που ακόμα επιδρούσε στο έργο αρκετών. Πρόκειται για μία επισήμανση που διατηρεί στο ακέραιο τη σημασία της για τους κομμουνιστές επιστήμονες σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης γνώσης (ΚΟΜΕΠ, τεύχος 6/2016, σελ. 145-146).
[2] Ελαφρώς διαφορετική απόδοση στα ελληνικά δίνεται στο Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τ. 41, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 301.
[3] Πόλη στα ανατολικά της Ρωσίας και ο μεγάλος λιμένας της χώρας στον Ειρηνικό ωκεανό.
[4] Αλμάτι, πόλη στο Καζακστάν. Πρώην Άλμα Άτα από το 1921 έως το 1993. Πρωτεύουσα του Καζακστάν από το 1929 έως το 1997, οπότε η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στην Αστάνα.
[5] Βορειοανατολικά της περιφέρειας του Λένινγκραντ της Ρωσίας.
[6] Το 3ο μεγαλύτερο ποτάμι στην Ευρώπη μετά το Βόλγα και το Δούναβη.
[7] Σ.τ.Μ. «Οι μεγάλες επιτυχίες του Κόκκινου Στρατού στο πεδίο της μάχης δεν προκάλεσαν έκπληξη σε όσους γνώριζαν την ανάπτυξη της σοβιετικής βιομηχανίας. Αυτή η βιομηχανία υποστηρίζεται, όπως στις ΗΠΑ, από ένα μεγάλο αριθμό επιστημονικών ερευνών» [Gerald Oster, Ερευνητικό εργαστήριο μονωτικών υλικών, MIT, «Electrical Research in the U.S.S.R.», Journal of Applied Physics, Μάρτιος 1945 (Received 16/9/1944)].